سخن سردبیر

چکیده

جامعه علمی کشور یکی از صاحبنظران خود در دانش چینه‏ شناسی، متالوژنی و اکتشافات معدنی را بر اثر دچارشدگی به بیماری کورونا به ناگهان از دست داد. بهرام آقا ابراهیمی سامانی یازدهم مرداد ماه سال 1327 خورشیدی در خانواده ‏ای کشاورز در سامان (چهارمحال و بختیاری) به دنیا آمد. تحصیل ابتدایی را در دبستان عمان سامانی زادگاه خویش به پایان رساند. برای تحصیل دبیرستانی به شهرکرد رفت و آن سال‏ های سفر میان سامان و شهرکرد به ویژه در زمستان‌های پربرف بام ایران برایش بس پر ماجرا بود. کنجکاوی علمی و علاقه به زمین‏ شناسی را از دبیران تبعیدی ‏اش در گرمی کلاس ‏های درسی ‏شان در شهرکرد فراگرفت. سپس در دانشکده علوم دانشگاه تهران پذیرفته شد و تحصیلات کارشناسی و کارشناسی ارشد در رشته زمین‏‌شناسی را به ترتیب در سال ‏های 1350و1352 به پایان رساند. به گفته خود، از درس‏ های دوره کارشناسی که به ژرفای جانش نشست، نقشه ‏برداری زمین‌شناسی با استفاده از تخته-سه ‏پایه بود که زنده‏ یاد دکتر هوشنگ طراز - به گونه‌ای که پس از وی دیگر تکرار نشد - تدریس می ‏کرد. موضوع پایان‌‏نامه بهرام سامانی، زمین ‏شناسی ناحیه میدانک-نسا (جنوب البرز مرکزی) به راهنمایی دکتر بیژن اسفندیاری بود که برای انجام آن چینه ‏شناسی پالیوزوییک زیرین را به یاری دکتر فتح ‏اله بزرگ ‏نیا، دیرینه ‏شناس شرکت ملی نفت ایران و با دقتی فراتر از دانش به جا مانده از مطالعات زمین‏‌شناسان سوییسی مورد کاوش قرارداد. کندوکاو میدانی رخنمون‏ های مربوطه با توجه ویژه به یافتن فسیل‏ های شاخص در دامنه ‏های پرشیب و پرتگاهی شمال گسل مشا-فشم چالش برانگیز بود و مهندس سامانی برای تهیه ستون چینه‏ شناسی پالیوزوییک آن ناحیه از البرز وقت زیاد و دقتی مثال ‏زدنی به کار بست و همچنین در کنار آن، تعدادی دانشجوی کارشناسی را که آموزش داده بود براکیوپودهای خاصی را برایش پی‌جویی کنند، آموزش صحرایی داد. مهندس سامانی دوره خدمت وظیفه را در اداره جغرافیایی ارتش در طرح پردازش عکس ‏های هوایی، فتوگرامتری و تهیه نقشه ‏های توپوگرافی تحت سرپرستی کارشناسان آمریکایی گذراند و همزمان با آنان به مطالعه نواحی کویری ایران پرداخت. پس از خاتمه خدمت نظامی به استخدام شرکت ملی نفت ایران در آمد و در بخش مناطق نفت ‏خیز جنوب کار کرد. در شرکت نفت آموزش حفاری و اکتشاف درون‏ چاهی دید و دانش چینه‌شناسی خود را بسط داد. سپس از سال 1355 در بخش اکتشافات سازمان انرژی اتمی تازه تاسیس و پرآوازه مشغول به کار شد و این همزمان بود با بازگشت یوان اشتوکلین از نپال به ایران برای پیوستن به آن سازمان. در این دوره، مسئول پروژه ‏های اکتشاف اورانیوم شمال غرب و ایران مرکزی بود و کشف ذخیره معدنی ساغند یزد از نتایج آن عملیات است. انجام مطالعات صحرایی درازمدت در ناحیه معدنی پیچیده ساغند-بافق وی را به این نتیجه رساند که معمای زمین‌شناختی آن در حد زیادی مربوط به متاسوماتیسم قلیایی گسترده ناشی از ماگماتیسم کربناتیتی است. وی بر اساس مطالعه سازند سلطانیه و واحدهای سنگی همزمان آن در بخش‌های مختلف کشور از جزایر خلیج فارس تا البرز و آذربایجان تصویری بزرگ از زمین‏ ساخت و حوضه ‏های رسوبی پرکامبرین پایانی-کامبرین آغازی ایران متشکل از دو سیستم همزمان، یکی با فعالیت ماگمایی و دیگری به طور کامل غیرماگمایی، را ترسیم می‏ کرد. پاره ‏ای از این دیدگاه ‏ها در مقاله سال 1988 وی با عنوان متالوژنی پرکامبرین ایران در مجله معروف پرکامبرین ریسرچ ثبت شده است. انتشار نخستین سن‌‏سنجی زیرکن به روش ایزوتوپ‏ های اورانیوم-سرب مربوط به ایران نیز حاصل اهتمام وی است که در دوره همکاری سازمان انرژی اتمی با کشور چین برای مطالعه زمان تشکیل سنگ‏ های ناحیه ساغند انجام شد و نتایج آن در سال 1372 در فصلنامه علوم زمین سازمان زمین‏‌شناسی به چاپ رسید. مهندس سامانی پس از بازنشستگی از سازمان انرژی اتمی با بخش خصوصی، دانشگاه‏ ها و وزارت معادن و فلزات همکاری نمود. وی استاد راهنما و مشاور پایان‌نامه‌های بسیاری در زمینه اکتشاف کانسارها و استخراج مواد معدنی بود. پروژه‏ های وی با بخش خصوصی، اکتشاف و استخراج مواد معدنی، زمین‏ شناسی مهندسی و شهرسازی را در بر می‏ گرفت. همچنین، وی عضو اصلی کمیته ملی چینه‌شناسی ایران بوده است. او در زمینه متالوژنی ایران صاحب‏ نظر بود و برای تهیه نقشه آرمانی خود سال‏ های بسیاری زمان گذاشت اما بخت انتشار آن را نیافت. مهندس سامانی از نسلی از ‌زمین‏‌شناسان کشور بود که روش درست کار را مطالعه زیاد، پرسشگری، موشکافی وسواس ‏گونه، انجام مشاهدات صحرایی دقیق و پرهیز از نظریه‏ پردازی‏ های موردی می‏ دانست؛ میان بر در علم و آموزش را به رسمیت نمی ‏شناخت و در خودآموزی خستگی‏ ناپذیر بود. تصویر برجای مانده از او، انسانی خودساخته و راسخ در هدف، همکار و استادی با انضباط، مدیری جدی، صریح در سخن، به دور از نمایش و یا آوازه‏ خواهی، شیفته زمین‏‌شناسی، سخاوتمند در انتقال دانش، میهن‏ دوست و دلبسته ادبیات فارسی به ویژه شاهنامه است. حضور بهرام سامانی با چهره آفتاب‏ سوخته و خندان و هیجان اکتشافی‏‌اش همواره هر جا که سخن از زمین‏ شناسی ایران است، حس خواهد شد. فهرست زیر گزیده‌ای از انتشارات علمی و کارهای دانشگاهی ایشان است.
با سپاس از خانواده گرامی آقای مهندس سامانی برای در اختیار قراردادن شرح حال ایشان، مهران نوروزیان بابت عکس ایشان (به تاریخ 94-1393 در گستره بم) و بهمن اسمعیلی برای پیگیری کارها و ارایه نظرات اصلاحی روی متن.
فصلنامه علوم زمین به پاسداشت یک عمر خدمت به زمین‏ شناسی ایران، این شماره از مجله را به روان پاک مهندس بهرام سامانی پیشکش می‌کند.
جمشید حسن‌زاده
پاییز 1400